Ośmioraka ścieżka stanowi ostatnią z „czterech szlachetnych prawd” Buddy.
Są one następujące:
- prawda o cierpieniu,
- prawda o przyczynie cierpienia
- prawda o ustaniu cierpienia
- prawda o ścieżce prowadzącej do ustania cierpienia
Cztery szlachetne prawdy obejmują całość buddyjskiej ścieżki. Prawda o cierpieniu wskazuje na podstawowy problem egzystencji, a prawda o powstawaniu cierpienia ukazuje źródła owego problemu. Trzecia prawda głosi, że negatywne elementy ludzkiej kondycji nie są niezmienne, czwarta zaś pokazuje jak można zmienić swój sposób postrzegania rzeczywistości i wykroczyć poza cierpienie.
Cały problem związany z cierpieniem polega na sposobie postrzegania rzeczywistości, więc jego rozwiązanie wiąże się ze zmianą sposobu postrzegania: cierpimy na skutek fałszywych poglądów o tym co jest przyjemne, wartościowe, czy też godne pożądania. Dlatego też prawda o ścieżce wskazuje na przekształcenie postrzegania tak, aby pozostawało w zgodzie z rzeczywistością, co pozwala położyć kres cierpieniu.
Tę ścieżkę powszechnie nazywa się „szlachetną, ośmioraką ścieżką”, ponieważ dzieli się ona na:
- właściwy pogląd
- właściwą intencję
- właściwa mowę
- właściwe działanie
- właściwy sposób życia
- właściwy wysiłek
- właściwą uważność
- właściwe medytacyjne wchłonięcie
Ośmioraka ścieżka wyznacza program praktyki, której celem jest pokonanie cierpienia. Korzeniem cierpienia jest pragnienie oparte na niewiedzy, w więc głównym celem jest przezwyciężenie tej podstawowej przyczyny cyklicznej egzystencji. Poszczególne części ośmiorakiej ścieżki łączy się przeważnie w trzy grupy (ponieważ każdy z nich przedstawia specyficzny aspekt programu treningu, są one nazywane trzema treningami). Pierwsze dwie części stanowią pewną całość, którą określa się jako „mądrość” (pradżnia), ponieważ wiąże się z podstawową zmianą sposobu postrzegania niezbędną dla wkroczenia na ścieżkę. Trzy następne nazywa się „etyką” (śila), gdyż stanowi trening etycznej postawy i postępowania. Ostatnie trzy etapy tworzą aspekt „medytacyjnego wchłonięcia” (samadhi), ponieważ polegają na rozwijaniu skupienia.
Właściwy pogląd to z jednej strony znajomość pewnych kluczowych buddyjskich koncepcji, jak np. cztery szlachetne prawdy, zasada współzależnego powstawania, czy też rozumienie skutków pozytywnych i negatywnych działań. Właściwy pogląd to także pozbycie się błędnych poglądów, z których najważniejszym, a zarazem najbardziej niebezpiecznym jest „pogląd o realnym istnieniu ego”, w którym utrzymuje się, że elementy psychofizycznej osobowości tworzą naprawdę istniejącą osobę. Błędnych poglądów należy unikać nie tylko dlatego, że nie dają się one utrzymać z punktu widzenia filozofii czy logiki, ale także z tego powodu, że są konceptualnymi przejawami niewiedzy, pożądania i nienawiści. Utrzymywanie ich prowadzi do kolejnych stanów nacechowanych pożądaniem, nienawiścią i niewiedzą, a co za tym idzie do dalszych cierpień.
Właściwa intencja wiąże się z rozwijaniem właściwej orientacji, to znaczy wewnętrznego nastawienia, które ma na celu podążanie buddyjską ścieżką do oświecenia. Rozwijająca właściwą intencje osoba rozstrzyga co ma ostateczną wartość i nad czym będzie pracować. W kontekście buddyjskich nauk taką ostateczną wartością jest oświecenie, a dla osoby kierowanej właściwą intencją stanowi ono cel duchowej aktywności. Decyzja ta ma fundamentalne znaczenie, ponieważ aby zrealizować coś trudnego (np. osiągnąć oświecenie), trzeba się całkowicie temu poświęcić.
Osoba praktykująca właściwą mowę unika kłamstwa czy wyrażania się w sposób obelżywy czy ordynarny. Mówi w sposób łagodny, bez agresji, wypowiada się o rzeczach prawdziwych i mających znaczenie. Ponieważ mowa jest zewnętrzną manifestacją stanów umysłu, dbanie o to, by mówić łagodnie i zgodnie z prawdą, wiedzie ku stopniowemu powstawaniu odpowiednich stanów umysłu.
Dla mnichów i mniszek właściwe działanie jest przestrzeganiem reguł klasztornej dyscypliny, a dla osób świeckich istnieją analogiczne reguły świeckich ślubowań zabraniające zabijania, kradzieży, kłamstwa, złego prowadzenia się pod względem seksualnym oraz odurzania się. Te zasady nie są dowolnie ustanowionymi zakazami, ale mają praktyczne uzasadnienie – moralne postępowanie owocuje spokojem umysłu, a spokój ów jest niezbędnym warunkiem dla koncentracji i zaawansowanych stanów medytacyjnych. By je osiągnąć trzeba uwolnić się od niepokojów i problemów mentalnych, które pobudzają umysły zwykłych istot, ograniczając ich zdolność do koncentracji. Właściwe działanie to przede wszystkim unikanie fizycznego wyrażania negatywnych stanów mentalnych.
Właściwy sposób życia również związany jest z treningiem moralności, który polega na unikaniu zajęć prowadzących do łamania nakazów, a więc takich, które prowadzą do zabijania, kłamstwa, oszukiwania, kradzieży czy tez niewłaściwego życia seksualnego. Należy ich unikać, gdyż tworzą one negatywne stany umysłu oraz złą karmę, co uniemożliwia praktykowanie medytacji.
Następne trzy aspekty ścieżki dotyczą medytacji. Osoba, która rozwijała wymienione powyżej aspekty wytworzyła dla siebie fundament w postaci odpowiedniej postawy i działania. Moralne postępowanie i spokój umysłu stanowią warunek osiągnięcia wyższych poziomów praktyki medytacyjnej.
Właściwy wysiłek wiąże się z nakierowaniem umysłu na cel, jakim jest wyzwolenie. Praktykując go, jogin pokonuje negatywne uczucia zaburzające spokój medytacji, czyli niecierpliwość, lenistwo, dumę, mściwość, zainteresowanie nieistotnymi sprawami jak bogactwo czy władza. Jogin dąży do wyzwolenia poprzez skoncentrowaną praktykę medytacyjną. Ta zaś polega raczej na stałym wysiłku niż na entuzjastycznych porywach.
Buddyjskie instrukcje kładą nacisk na właściwą uważność, która jest podstawą medytacji. Aby osiągnąć wyzwolenie, trzeba najpierw rozwinąć świadomość tego, co się robi i dlaczego się to robi. Ponadto należy nauczyć się kontrolować umysł. Osoba poszukująca wyzwolenia musi przejść od stanu zamętu i chaosu myśli ku klarowności i uważności umysłu, dopiero wtedy będzie świadoma swoich postaw i procesów psychicznych, a co ważniejsze będzie je mogła kontrolować.
Właściwa koncentracja (medytacja) wymaga przejścia wcześniejszych etapów. Jeżeli umysł nie jest w stanie spokojnie bez rozproszenia ospałością czy pobudzaniem, skupić się na pojedynczym obiekcie, to nie może we właściwy sposób wejść w koncentracje, które są zaawansowanymi stanami medytacyjnymi, gdzie uwaga jest całkowicie skoncentrowana na obiekcie medytacji.
